Noli Me Tangere/Kabanata 61
| ←Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara ←Paliwanag |
Kabanata 61: Pagtakas Hanggang Lawa Paliwanag |
Kabanata 62: Nagpaliwanag si Padre Damaso→ Paliwanag→ |
Teksto
|
Pagtakas Hanggang Lawa |
Ang Panghuhuli sa Dagatan —Pakinggán pô ninyó ang aking gágawing aking inisip,—ani Elías na nag ninilaynilay, samantalang pinatutung̃uhan nilá ang San Gabriel. Itatagò co cayó ng̃ayón sa bahay ng̃ isá cong caibigan sa Mandaluyong; dádalhin co sa inyó ang lahát ninyóng salapî, na aking iniligtás at itinagò co sa paanán ng̃ balitì, sa matalinghagang pinaglibing̃an sa inyóng núnong lalaki; at umalís cayó rito sa Filipinas. —¿At ng̃ pasaibang lupaìn acó?—ang isinalabat ni Ibarra. —Upáng manatili cayó sa capayapaan sa natitira pa ninyóng búhay. May mg̃a caibigan cayó sa España, cayó'y mayaman, macapagpapaindulto cayó. Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai'y isáng bayang sa ati'y lalong magalíng cay sa sarili. Hindi sumagót si Crisóstomo; naglininglining na hindi umiimic. Dumarating silá ng̃ sandalíng iyón sa ilog Pasig, at nagpasimulâ ang bangcâ ng̃ pagsalung̃a sa agos. Nagpápatacbo ang isang nagcacabayo sa ibabaw ng̃ tuláy ng̃ España at may náriring̃ig na isáng mahaba't matinding tunóg ng̃ pito. —Elías,—ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyóng casawîang pálad sa aking familia, iniligtas ninyóng macaalawa ang aking búhay, at hindi lamang may malaking utang na loob acó sa inyó, cung di namán cautang̃án co rin sa inyó ang pagsasauli ng̃ inyóng cayamanan, at yayamang gayó'y sumama cayó sa akin at magsama tayong parang magcapatid. Dito'y sawi rin cayóng capalaran. Umiling ng̃ boong capanglawan si Elias, at sumagót: —¡Hindi mangyayari! Tunay ng̃a't hindi acó mangyayaring sumintá't magtamó ng̃ ligaya sa lupang aking kinamulatan, ng̃uni't mangyayaring acó'y magkahirap at mamatáy sa lupaíng iyán at marahil ay dahil sa canyá; handóg dín cahi't cacaunti! ¡Ibig cong ang capahamacan ng̃ akíng baya'y siyáng aking maguíng capahamacán, at sa pagcát hindi pinapagcacaisa tayo ng̃ isáng mahal na caisipan, sa pagcá't hindi tumítiboc ang ating mg̃a pusò sa íisang pang̃alan, nais cong mapakisama acó sa aking mg̃a cababayan sa casawiang palad ng̃ lahát, mapakisama man lamang acó sa pagtang̃is sa pagdaralita naming lahát, na inisín ng̃ íisang casamáng palad ang lahat naming mg̃a pusò! —¿Cung gayó'y bakit inihahatol ninyó sa aking acó'y manaw? —Sa pagcá't sa ibáng panig ay mangyayaring cayó'y lumigaya at acó'y hindi, sa pagcá't hindi cayó handa sa pagcacahirap, at sa pagcá't casususutan ninyó ang inyóng bayan, cung dahil sa canyá'y masawing palad cayó isáng araw; at wala ng̃ totoong casamasamaang palad na gaya ng̃ masusot sa canyáng bayang kinamulatan. —¡Hindi matuwíd ang inyóng palagáy sa akin!—ang bigláng sinabi ni Ibarra sa masaclap na tutol;—nalilimutan ninyóng carárating co pa lamang dito'y pagdaca'y hinanap co ang canyang icagagaling. —Huwág pô cayóng manghinuha, guinoo, hindi co cayó sinísisi; ¡maano na ng̃ang cayó'y siyáng uliranín ng̃ lahat! Datapuwa't aayaw acóng huming̃i sa inyó ng̃ mg̃a hindi mangyayari, at huwag po cayóng magagalit cung sabihin co sa inyóng cayó'y dinaraya ng̃ inyóng pusò. Dating iniibig pô ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, sa pagcá't ganyán ang sa inyó'y itinurò ng̃ inyóng amá; dating iniibig pô ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, palibhasa'y sa canyá naroroon ang inyóng sinta, cayamanan, cabataan, sa pagcá't ng̃uming̃iti sa inyó ang lahát hindi pa gumagawa sa inyó ng̃ lihís sa catuwiran ang kinamulatan ninyóng bayan; dating iniibig ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, cawang̃is ng̃ ating pag-ibig sa lahát ng̃ bagay na nagbibigay sa atin ng̃ caligayahan. Datapuwa't ang araw na cayó'y maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo at ipagbilí ng̃ inyó ring mg̃a cababayan, sa araw na iya'y inyóng susumapain ang inyóng sariling catawan, ang inyóng kinamulatang bayan at ang lahat. —Nacasasakit sa akin ang inyong mg̃a salita,—aní Ibarra na naghíhinanakit. Tumung̃ó si Elias, nagdilidili at muling nagsalita: —Ibig cong iligtás cayó sa carayaan, guinoo, at ilihís co sa inyó ang isáng malungcót na pagsasapit sa panahóng hináharap. Inyó pong alalahanin ang pakikipag-usap co sa inyó sa bangca ring itó at liwanag nitó ring buwang itó, na may isáng buwan na ng̃ayón, humiguit cumulang; sumasaligaya cayó niyón. Hindi macarating hanggang sa inyó ang pamanhíc ng̃ mg̃a culang-palad; pinawaláng halagá ninyó ang caniláng mg̃a daíng, sa pagcá't daing ng̃ mg̃a masasamáng tao, lalong pinakinggán ninyó ang caniláng mg̃a caaway at, cahi't acó'y nang̃atuwira't cayo'y aking pinamanhica'y cumampí rin cayó sa panig ng̃ mg̃a umáapi sa canilá, at niyaó'y sumasainyóng mg̃a camáy ang acó'y sumamáng tao ó ang acó'y papatáy upáng aking maganáp ang isáng mahál na pang̃acò. Hindi itinulot ng̃ Dios, sa pagcá't namatáy ang matandáng punò ng̃ mg̃a tulisán ... ¡Nacaraan ang isáng buwán at ng̃ayó'y ibá na ang inyóng caisipán! —Sumasacatuwiran po cayó, Elías, ng̃uni't ang tao'y isáng hayop na sumusunod sa casalucuyang mg̃a nangyayari: niyó'y nabubulagan acó, masama ang aking loob, ¿ayawán co ba? Ng̃ayó'y inaclás ng̃ capahamacán ang aking piríng; tinuruan acó ng̃ aking pag-iisá at paghihirap sa bilangguan; nakikita co ng̃ayón ang cakilakilabot na cáncer na cumíkitib sa mg̃a namamayan dito ng̃ayón, na cumacapit sa canyáng mg̃a lamán at nagcacailang̃an ng̃ isáng makirót at ganáp na paglipol. ¡Binucsán nilá ang aking mg̃a matá, ipinamalas sa akin ang bulóc na sugat at caniláng pinipilit na acó'y maguing masamáng tao! At yamang caniláng inibig, magpifilibuster acó, ng̃uni't tunay na filibustero; tatawaguin co ang lahát ng̃ culang pálad, ang lahát ng̃ nacaráramdam ng̃ tibóc ng̃ pusò sa loob ng̃ canyáng dibdib, yaóng mg̃a taong sa inyó'y nang̃agpasugò sa akin ... hindi acó maguiguing masamáng tao, cailán ma'y hindi masamáng tao ang nakikibaca dahil sa canyáng kinaguisnang bayan, tumbalíc. Sa loob ng̃ tatlóng daang taó'y silá'y hinahalina natin, hinihing̃an natín silá ng̃ pagsintá, minímithî nating tawaguin siláng capatíd, ¿anó ang caniláng isinaságot? Tayo'y sinasagot ng̃ lait at paglibác, at ikinacait sa atin patí ng̃ ating calagayang pagca tao na gaya rin ng̃ ibá. ¡Waláng Dios, waláng pag-asa, waláng habág sa capuwa tao; wala ng̃a cung di ang catuwiran ng̃ lacás! Nagng̃ang̃alit si Ibarra; nang̃ang̃atal ang canyáng boong catawán. Dumaan silá sa tapát ng̃ palacio ng̃ General, at caniláng námasid na tíla nang̃agsísigalaw at nang̃agcácagulo ang mg̃a bantáy na sundalo. —¿Canilá na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?—ang ibinulóng ni Elías—Humigâ po cayó, guinoo, at cayó'y tatabunan co ng̃ damó, sa pagcá't daraan tayo sa tabi ng̃ Polvorista'y baca máino ng̃ bantay na sundalo cung bakit dalawá tayo. Ang bangcâ ay isá riyán sa maninipis at makikipot na sasakyáng hindi lumalacad cung di dumúdulas sa ibabaw ng̃ tubig. Alinsunod ng̃a sa inacalà na ni Elías, siyá'y pinahintô ng̃ bantáy na sundalo at tinanóng cung saan siyá galing. —Nagdalá po acó ng̃ damó sa Maynilà, sa mg̃a oidor at sa m`ga cura,—ang isinagót, na canyáng guinagád ang anyô ng̃ pananalitâ ng̃ mg̃a tagá Pandacan. Lumabás ang isáng sargento't inalám cung anó ang nangyayari. —¡Sulong!—ang sinabi sa canya nitó; ipinauunawà co sa iyó na huwag cang magpápasacay sa iyong bangcâ cang̃ino man; bagong catatacas ng̃ isáng bilanggò. Cung siyá'y mahuli mo at maibigay mo sa aki'y bibigyan catá ng̃ isáng magaling na pabuyà. —Opó, guinoo; ¿anó po ba ang mg̃a icakikilala co sa canyá? —Siyá'y nacalevita at nagwiwicang castilà; halá, ¡icaw ang bahalà! Lumayô ang bangcâ. Luming̃ón si Elias at canyáng nakita ang anyô ng̃ bantáy na sundalong nacatindig sa tabi ng̃ pampáng. —Masasayang sa atin ang iláng minutong panahón,—ang sabing marahan;—dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at ng̃ cunuwari'y taga Peñafrancia acó. Makikita po ninyó ang ilog na inawit ni Francisco Baltazar. Natutulog ang bayan sa liwanag ng̃ buwán. Nagtindíg si Crisóstomo't upáng canyáng takhán ang catahimican ng̃ mg̃a linaláng na tulad sa líbing̃an. Makipot ang ilog at ang canyáng mg̃a pampang̃i'y capatagang natátamnan ng̃ damó. Itinapon sa pampáng ni Elias ang canyáng dala, tinangnán ang isáng mahabang tikín at cumuha sa ilalim ng̃ damó ng̃ mg̃a bayóng na waláng lamán. Nagpatuloy sila ng̃ pamamangca. —Cayó po ang may arì ng̃ inyóng calooban, guinoo, at ng̃ inyóng hinaharap na panahón,—ang sinabi niyá cay Crisóstomo, na nananatili sa hindi pag-imíc.—Ng̃uni't cung itutulot po ninyó sa akin ang isáng pagpapahiwatig, sasabihin co sa inyó: Tingnán po ninyóng magalíng ang inyóng gágawin, inyóng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa'y cayó'y may salapî at catalinuhan at macacakita agád cayó ng̃ maraming mg̃a kagawad, at sa cawaláng palad ay maraming masasamâ ang loob. Datapuwa, sa pagbabacang itóng inyóng gagawin, ang lalong mang̃ahihirapa'y ang mg̃a waláng icapagtátanggol at ang mg̃a waláng malay. Ang mg̃a damdamin ding may isáng buwán na ng̃ayóng sa aki'y umudyóc na sa inyó'y makiusap, upáng hing̃in ang mg̃a pagbabagong útos, ang mg̃a damdamin ding iyan ang siyáng umaakit ng̃ayón sa aking sa inyó'y magsabi na maglininglining muna cayó. Hindi pô nag-iisip ang mg̃a tagaritong humiwaláy sa Iná ng̃ ating kináguisnang lupà; waláng hiníhing̃ì cung di cauntíng calayaan, cauntíng pagbibigay catuwiran at cauntíng guiliw. Tutulung̃an cayó ng̃ mg̃a may galit, ng̃ mg̃a masasamáng tao, ng̃ mg̃a walà ng̃ pagcasiyahan sa samâ ng̃ loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po cayó, cung dahil sa nakita ninyóng ang lahát ay madilím ay mag-acalà po cayóng walâ ng̃ pagcasiyahan sa samâ ng̃ loob ang bayan. Nagdaralitâ ng̃â ang bayan, tunay ng̃â, datapuwa't umaasa pa, nananalig pa, at cayâ lamang siyá titindig ay cung maubos na ang canyang pagtitiís, sa macatuwíd bagá'y cung cailán ibiguin ng̃ mg̃a namamahalang maubos ang pagtitiis na iyán, bagay na may calayuan pa. Acó man ay hindi marahil sumama sa inyó, hindi acó gagamit cailán man ng̃ mg̃a huling panggamót na iyán, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang mg̃a tao. —¡Cung magcagayo'y gagawin cong hindi cayó casama!—ang mulíng sinabi ni Crisóstomong talagáng handâ na. —¿Iyán pô ba ang matibay na panucalà ninyó? —¡Ang matibay at tang̃ì, sacsí co ang pang̃alan ng̃ aking amá! Hindi co maaaring ipaagaw ng̃ pagayón na lamang ang aking capayapaa't ligaya, acó na waláng ibáng hinang̃ád cung di ang cagaling̃an, acó na ang lahát ay aking iguinalang at tiniis dahil sa pagsinta sa isáng religióng magdarayà at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsintá sa isáng bayang aking tinubuan. ¿Anó ang caniláng itinumbás sa akin? Ang acó'y ibaón sa isang imbíng bilangguan at sìraín ang magandáng caasalan ng̃ aking talagáng maguiguing esposa. ¡Hindi! ¡cung hindi acó manghiganti'y maguiguing isáng casamasamàang gawâ, maguiguing pagpapalacás ng̃ caniláng loob upáng silá'y gumawâ ng̃ bago't bagong mg̃a paglabág sa catuwiran! ¡Hindi, cung di co gawín ang gayó'y maguiguing isáng caruwagan, cahinâan ng̃ loob, humibíc at tumang̃is gayóng may dugó't may buhay, gayóng inilangcáp nilá sa paglait at paghamít ang paglulugsô ng̃ capurihán! ¡Tatawaguin co ang bayang mangmáng na iyán, ipakikilala co sa canyá ang imbí niyang calagayan; na huwág siyáng umisip sa mg̃a capatíd; walâ ng̃â cung hindi mg̃a lobo na nang̃aglálamunan, at sasabihin co sa caniláng laban sa caapiháng itó'y tumítindig at tumututol ang waláng hanggáng carapatán ng̃ tao upang tuclasín sa lacás ang canyáng calayaan! —¡Ang bayang waláng malay ang siyáng maghihirap! —¡Lalong magalíng! ¿Maipakikihatid po ba ninyó acó hanggáng sa cabunducan? —¡Hanggáng sa malagay cayó sa capanatagán!—ang sagót ni Elías. Mulíng silá'y lumabás sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan silá ng̃ mg̃a waláng cabuluhán. —¡Santa Ana!—ang ibinulóng ni Ibarra,—¿napagkikilala po ba ninyó ang bahay na itó? Casalucuyang dumaraan silá sa tapát ng̃ bahay na líwaliwan sa labás ng̃ bayan ng̃ mg̃a jesuita. —¡Diya'y aking tinamó ang mahabang panahóng maligaya't masayá!—ang buntong-hining̃á ni Elías.—Napaririyan camí buwán buwán ... ng̃ panáhóng iyó'y wang̃is acó sa mg̃a ibá: may cayamanan, may familia, nananag-inip at nakikiníkinita ang isáng magandáng panahóng sásapit. Nakikita co ng̃ mg̃a panahóng iyón ang aking capatíd na babae na na sa isáng colegiong calapít; hinahandugan acó ng̃ mg̃a bordadong gawâ ng̃ canyáng mg̃a camáy ... sinasamahan siyá ng̃ isáng caibigang babae, na isáng magandáng dalaga. Nagdaang lahát na parang isáng panaguinip. Nanatili silá sa hindi pag-imíc hanggáng sa dumating sa Malapad-na-bató. Ang nacapamangcâ cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa isá riyán sa mg̃a caayaayang gabíng handóg ng̃ Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan, mulâ sa dalisay na bugháw, ng̃ malungcót na pagpapaalaala; pagca itinatagò ng̃ dilím ang caimbihán ng̃ mg̃a tao at kinúcublihan ng̃ catahimican ang abáng aling̃awng̃aw ng̃ caniláng tinig; pagca ang Naturaleza ang tang̃ing nagsasalità, ang mg̃a gayón ang macauunawà ng̃ pinagdidilidili ng̃ dalawáng binatà. Nagtútucâ ang carabinero sa Malapad-na-bató, at ng̃ makitang waláng lamán ang bangcâ, at waláng anó mang idinudulot na sucat niyáng másamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnán na ng̃ calahatlahatang mg̃a carabinero at ng̃ mg̃a carabinerong nang̃aroroon, pinabayaan siláng macaraan agád. Hindi rin naman nagsasapantaha ng̃ anó man ang guardia civil sa Pasig, caya't hindi silá binagabag. Nagpasimulâ ng̃ paguumaga ng̃ silá'y dumating sa dagatang noo'y maamo't payapang tulad sa isáng calakilakihang salamín. Cumuculimlím ang buwán at nagcuculay rosa ang Casilang̃anan. Naaninagnagan nilá sa malayò ang isáng bagay na culay nag-aaboabó, na untiunting lumalapit. —Dito ang tung̃o ng̃ falúa,—ang ibinulóng ni Elías;—humigâ po cayó at cayó'y tátacpan co nitóng mg̃a bayóng. Lalong lumiliwanag at nakikita ng̃ magalíng ang anyô ng̃ sasakyán. —Lumalagay silá sa pag-itan ng̃ pampáng at natin,—ang ipinahiwatig ni Elías na nababalisa. At untiunting binago ang tung̃o ng̃ canyáng bangcâ, na anó pa't sumasagwang patung̃o sa Binang̃unan. Nahiwatigan niyá ng̃ malakíng pang̃ing̃ilabot na nagbabago namán ng̃ tumpá ang falúa, samantalang sinisigawan siya ng̃ isáng tinig. Humintô si Elías at nag-isíp-ísip. Malayò pa ang tabí at silá'y marárating ng̃ bala ng̃ mg̃a fusíl ng̃ falúa. Inacalang magbalíc sa Pasig; lalong matúlin ang canyáng bangcâ cay sa falúa. Ng̃uni ¡laking casamáng palad! nakita niyáng nanggagaling sa Pasig ang isáng bangcâ at námamasdang cumíkinang ang mg̃a capacete at mg̃a bayoneta ng̃ mg̃a guardia civil. —Húli na tayo,—ang ibinulóng na namúmutlâ. Pinagmasdán niyá ang canyáng malalakíng bísig, guinamit ang tang̃ing pasiyáng nálalabi at nagpasimulâ ng̃ pagsagwán ng̃ boong lacás niyá, na ang tumpá'y sa dacong pulô ng̃ Talim. Samantala'y sumusung̃aw ang araw. Dumúdulas sa túbig ang bangcâ ng̃ totoong matúlin; nakita ni Elías, sa ibabaw ng̃ falúa, na pumípihit, ang ilang taong nacatindíg, na siyá'y kinácawayan. —¿Marúnong po ba cayóng magpalacad ng̃ isáng bangcà?—ang tanóng cay Ibarra. —Marunong pô, ¿bakit? —Sa pagcá't mapapahamac tayo cung hindi acó tátalon sa túbig at ng̃ silá'y aking iligáw. Hahabulin nilá acó, acó'y mabuting lumang̃óy at sumisid ... silá'y ilálayô co sa inyó, at pagcacágayo'y magpipilit cayóng lumigtás. —¡Huwag, matira po cayó at ipagbili natin ng̃ mahál ang ating buhay sa canilá! —Waláng cabuluhán, walâ tayong sandata; papatayin tayong tulad sa maliliit na ibon, ng̃ caniláng mg̃a fusil. Náring̃ig ng̃ sandaling iyón, ang isáng chis sa tubig, cawang̃is ng̃ pagpatac sa tubig ng̃ isáng bagay na maínit, na casunód agád-agád ng̃ isáng putóc. —¿Nakita na ninyó?—aní Elías, at inilagay sa bangcâ ang sagwán.—Magkikita tayo sa gabíng sinusundan ng̃ Pascó sa pinaglibing̃an sa inyóng nunong lalaki. ¡Lumigtás po cayó! —¿At cayó pô? —Iniligtás acó ng̃ Dios sa lalong mahihigpít na mg̃a pang̃anib. Naghubád si Elías; pinunit ng̃ isáng bála ang canyáng tang̃ang barò at náring̃ig ang dalawáng putóc. Hindi siyá nagulumihanan, kinamayán ng̃ mahigpít si Ibarra, na nananatilí sa pagcahigà sa bangcâ; tumindíg at lumucsó sa tubig na itinúlac muna ng̃ paá ang muntíng sasakyán. Náring̃ig ang iláng sigáw, at hindi nalaon at sa malayô-layô ng̃ cauntî ay sumipót ang úlo ng̃ binatà, na parang ibig na huming̃á, at sacâ mulíng lumubóg sa tubig. —¡Ayún, ayún siyá!—ang sigawan ng̃ iláng tinig at mulíng humáguing ang mg̃a bála. Hinabol siyá ng̃ falúa at ng̃ bangcâ; isáng bahagyang guhit ng̃ bulà ang siyáng pinagcacakitaan ng̃ canyáng dinaraanan, na anó pa't nalalao'y lalong nálalayô sa bangcâ na lulutanglutang na anaki'y waláng tao. Cailan ma't sumusung̃aw sa tubig ang lumálang̃oy at ng̃ huming̃á, pagdaca'y pinagbabarilanan siyá ng̃ mg̃a guardia civil at ng̃ mg̃a faluero. Tumátagal ang paghahabulan; malayò na ang bangcà ni Ibarra, lumalapit namán sa tabí ang lumálang̃oy, at ang layò na lamang ay may mg̃a limampóng dipá. Pagód na ang mg̃a gumagaod, datapuwa't si Elías ay gayón din, sa pagcá't madalás isipót ang ulo, at sa ibá't ibang daco sumísipot, na wari'y inilíligaw mandín ang mg̃a umuusig sa canyá. Hindi na itinuturò ng̃ tacsíl na bulâ ng̃ tubig ang dinaraanan ng̃ maninisid. Minsan pang nakita nilá siyá sa dacong ang layò sa tabí ay sampóng dipá, binaril siyá nilá ...; nagdaan pagcatapos ang mg̃a minuto; walâ ng̃ sumipót uli sa ibabaw ng̃ payapa at waláng taong tubig sa dagátan. Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantahà ng̃ isáng manggagaod na canyáng námasdan sa tubig, sa malapít sa guílid, ang mg̃a bacás ng̃ dugô, ng̃uni't umíiling ang canyáng mg̃a casama, sa isáng anyóng hindi mapagwarì cung sumasang-ayon silá ó hindi. |
Teksto (Baybayin)
 |
Ito ay nakasulat sa Baybayin. Kapag wala kang makita o puro kahon lamang, maaaring hindi naka-install ang font para sa Baybayin. Para sa karagdagang impormasyon, tignan ang Wikibooks:Baybayin. |
Iba pang pamagat
Latin
- Ang Barilan sa Lawa
- Ang Habulan sa Lawa
- Habulan sa Lawa
- Tugisan sa Lawa