Noli Me Tangere/Kabanata 46

←Kabanata 45: Mga Inuusig ←Paliwanag

Kabanata 46: Sabungan Paliwanag

Kabanata 47: Dalawang Senyora→ Paliwanag→

Teksto

---

Kasalukuyan
Sabungan

---

---

Orihinal
Sabungan

---

Upang ipang̃ilin sa Filipinas ang hapon ng̃ araw ng̃ linggo'y napasasa sabung̃an ang caraniwan, na gaya naman sa Españang ang larong pakikiaway ng̃ tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong ng̃ manoc, hilig na masamang dito'y dinala ng̃ mg̃a taga ibang lupain at mahiguit ng̃ isang daang taóng guinagawang panghuli ng̃ salapi, ay isa riyan sa mg̃a pang̃it na pinagcaratiban ng̃ bayan, na lalong malaki ang casam-an cay sa opio sa mg̃a insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa pang̃anib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyán ang mayaman't ng̃ maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit ang salaping labí sa canyang mg̃a piguing at mg̃a "misa de gracia"; datapwa't sa canila (sa mg̃a mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na totoo ang pagcacaturo sa sasabung̃in, marahil lalong magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa sabung̃an, at wala ng̃a caming itututol sa bagay na ito.

Sa pagca't ipinahihintulot ng̃ Gobierno, at hanggang halos canyang ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na mg̃a plaza", sa "mg̃a araw ng̃ fiesta" (at ng̃ makita ng̃ lahat at macahicayat ang uliran), "pagcatapos ng̃ misa mayor hanggang sa dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang ilang mg̃a cakilala.

Walang ikinatatang̃i ang sabung̃an sa San Diego sa mg̃a sabung̃an sa iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang mg̃a bagay. Nababahagui sa tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang mg̃a taguilira'y may isang pintuang isang babae ang caraniwang nagbabantay, na siyang catiwala sa panining̃il ng̃ sa pinto, ó cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno ng̃ isang bahagui, mg̃a ilang daang libong piso sa isang taón: sinasabing sa salaping itong ibinabayad ng̃ "vicio" upang siya'y magcaroon ng̃ calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a paaralan, ipinagpapagawa ng̃ mg̃a tulay at mg̃a daan, ipinagtatatag ng̃ mg̃a ganting pala upang lumusóg ang pagsasaca at pang̃ang̃alacal ... purihin nawa ang vicio na naghahandog ng̃ gayong lubhang magagaling na mg̃a bung̃a!—Sa unang pitac na ito nalalagay ang mg̃a nang̃agbibili ng̃ hitso, mg̃a tabaco, mg̃a cacanin, mg̃a pagcain at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang mg̃a ama ó amaing sa canila'y nagsasakit ng̃ pagtuturo ng̃ mg̃a lihim ng̃ pamumuhay.

Capanig ang pitac na ito ng̃ isá pang lalong malaki ng̃ caunti, isang pinaca salas, na pinagtitipunan ng̃ madla bago gawin ang mg̃a "soltada". Nariyán ang pinacamarami sa mg̃a manoc, na nang̃atatali ng̃ isáng lúbid sa lupa, sa pamamag-itan ng̃ isang pacong but-ó ó lúyong; nariyan ang mg̃a tahur, ang mg̃a malulugdin sa sabong, ang mananari: diyán nang̃agcacayari, nagninilaynilay, nang̃ung̃utang, sumusumpa, nagtutung̃ayaw, humahalachac; hinihimas niyón ang canyáng manoc, na pinaraanan ng̃ camáy ang ibabaw ng̃ makikintab na mg̃a balahibo; sinisiyasat nama't binibilang nito ang mg̃a caliskis sa mg̃a paa; pinagsasalitaanan ang mg̃a maiinam na gawa ng̃ mg̃a bayani; diya'y inyóng mapapanood ang maraming mg̃a mukhang malulungcót, na bitbit sa mg̃a paa ang bangcay na wala ng̃ balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop sa loob ng̃ ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y ipinagcatiwala ang lalong caayaayang mg̃a pag-asa, ng̃ayo'y wala cung di isáng bangcay na lamang, na ipagbibili sa isáng peseta, upáng lutuing luya ang cahalo at canin sa gabí ring iyón: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyáng bahay, na pinaghihintayan sa canya ng̃ esposang cacabacaba ang loob at ng̃ mg̃a limalimahid na mg̃a anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang sasabung̃in. Yaong lahat na mg̃a panaguinip na calugodlugod, yaong mg̃a pagaalagang tumagal ng̃ mahabang panahon, mula sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubóg ng̃ araw, yaong lahat ng̃ mg̃a pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang mg̃a nálabing abó sa gayóng cacapal na asó.—Sa ulutang itó nakikipagtutulan ang lalong pang̃od na isip: ang lalong gagasogaso'y pinagsisiyasat na magaling ang gayóng bagay, tinitimbang, pinagmámasid, ibinubucadcad ang mg̃a pacpac, hinihipo ang mg̃a casucasuan ng̃ mg̃a hayop na iyón. Maiinam na totoo ang pananamit ng̃ mg̃a ilang sinusundan at liniliguid ng̃ mg̃a caanib ng̃ canicanilang mg̃a sasabung̃in; marurumi namán ang mg̃a ibá, natatatac sa canilang mamayat na mg̃a mukha ang larawan ng̃ vicio, at caniláng sinusundan ng̃ boong pagmimithi ang mg̃a kilos ng̃ mg̃a mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang mg̃a pustahan, sa pagca't mangyayaring mahuho ang mg̃a bulsa, datapuwa't hindi nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y waláng mukháng hindi guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamád, ang hindi makibuin: ang lahát ay pawang kilusán, masimbuyong budhi, pagsusumicap; masasabing silá'y may isang cauhawang siyáng nagbibigay casayahan sa tubig sa pusali.

Buhat sa ulutang ito'y tumutung̃o sa labanang ang pamagata'y "Rueda". Ang tuntung̃an nito, na nababacuran ng̃ cawayan, ang caraniwa'y mataas cay sa dalawang panig na sinabi na ng̃ una. Sa dacong itaas, na halos sumusucó na sa bubung̃an, may mg̃a gradería, lunsódlunsód bagang upuan, na iniuucol sa mg̃a manonood ó mg̃a magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa ng̃ kinauuwian. Sa boong itinatagal ng̃ labanan ay napupuno ang mg̃a graderiang itó ng̃ mg̃a taong may gulang na at ng̃ mg̃a batang nang̃agsisigawan, nang̃aghihiyawan, nang̃agpapawis, nang̃ag-aaway at nang̃agtutung̃ayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng nacararating diyán. Nang̃asasa "Rueda" ang mg̃a táong litáw, ang mg̃a mayayaman, ang mg̃a bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay nang̃aglalaban ang mg̃a hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui ng̃ Capalaran sa mg̃a familia ang mg̃a tawanan ó mg̃a pagtang̃is, ang magagaling na pagcain ó ang cagutuman.

Sa horas ng̃ ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat sa mukha, na totoong nagdamdam ng̃ pagcamatay ng̃ canyang capatid.

Lumapit si capitang Basilio sa isa sa mg̃a taong bayan at tumanong:

—¿Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?

—Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin ng̃ Consul.

—¿Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?

—¡Aba, nacú, mailalaban po! ¡Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking bahay at ang aking baro!

Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad sa mg̃a malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatóng, salawal na lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canyá ang dalawang alila; dala ng̃ isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting sasabung̃ing totoong pagcalakilaki.

—¡Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng̃ pagaling si María!—ani capitang Basilio.

—Wala ng̃ lagnát, datapuwa't mahina pa.

—¿Natalo po ba cayó cagabi?

—Caunti; nalalaman cong nanalo cayó ... titingnan co cung macababawi acó.

—¿Ibig po ba ninyóng isabong ang lásac?—ang tanong ni capitang Basilio, na tinitingnan ang manóc, at saca hining̃i itó sa alila.

—Alinsunod, sacali't may pustahan.

—Gaano po ba ang ipupusta ninyó.

—Cung magcuculang din lamang sa dalawa'y hindi co na isasabong.

—¿Inyo bang nakita na ang aking búlic?—ang tanóng ni capitang Basilio at saca tinawag ang isang táong may dalang isang maliit na sasabung̃in.

—¿Gaano po ba ang ipupusta ninyó?—ang tanóng.

—Cung gaano ang inyóng ipusta.

—¿Dalawá at limang daan?

—¿Tatló?

—¡Tatló!

—¡Sa susunod!

Ilinaganap ng̃ nang̃agcacabilog na mapakialam sa buhay ng̃ may buhay, ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila may mg̃a pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig ng̃ lahat na makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may mg̃a nagpapasiya, may nanghuhula.

Samantala'y lumalaki ang caing̃ayan, nararagdagan ang caguluhan, linulusob ang Rueda, linulundag ang mg̃a gradería. Dala ng̃ mg̃a "soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na capuwa may sandata na, baga man ang mg̃a tari ay may caluban pa. Nariring̃ig ang mg̃a sigaw na "sa puti!" "sa puti!", may mang̃isang̃isa namang sumisigaw ng̃ "sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang pula ang "dejado".

Sa guitna ng̃ caramiha'y nang̃agpapalibotlibot doon ang guardia civil; hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito; datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may franjang pula, barong nababahiran ng̃ azul na galing sa naaalis na tina ng̃ blusa, gorrang pangcuartel narito ang canilang panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay, nanggugulo at nang̃agsasalitang di umano'y panang̃agasiwaan nila ang pananatili ng̃ capayapaan.

Samantalang nang̃agsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang catapustapusang salapi, ó sacali't walang salapi ay nang̃ang̃aco, at ipinang̃ang̃acong ipagbibili ang calabaw, ang malapit ng̃ anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y magcapatid, sinusundan ng̃ mg̃a paning̃ing nananaghili ang mg̃a naglalaro, nang̃agsisilapit, bumubulong ng̃ ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig, nalalao'y lalong nang̃alulungcot at nang̃agtiting̃inang masasama ang loob at nang̃agng̃ing̃itng̃it. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas ng̃uming̃iti ng̃ ng̃iting malupit, pinatutunog ang mg̃a pisong pilac, dumaan siya sa siping ng̃ dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang ting̃in:

—Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, ¡sa puti!

Nang̃agtitigan ang magcapatid.

—¡Sinasabi co na sa iyo,—ang ibinubulong ng̃ matandang capatid,—na huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin, ng̃ayo'y may ipupusta tayo sa pula!

Lumapit ng̃ boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa bisig,

—¡Aba! ¿icaw pala?—ang biglang sinabi nito, na luming̃on at nagpapacunwari ng̃ pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co sa canya ó naparito ca't pumupusta?

—¿Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat naming salapi?

—¿Cung gayo'y pumayag na cayo?

—¡Aayaw siya! cung pautang̃in sana ninyo cami ng̃ caunti, yamang sinasabi ninyong cami inyong nakikilala....

Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:

—Tunay ng̃ang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno, mg̃a cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw ng̃ mg̃a sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...

—Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;—ang isinalabat sa canya ng̃ matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila ng̃ casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon ng̃ panahong cami'y binitay na sana!

—¿Binitay na cayo? ang mg̃a duwag lamang ang nabibitay, ang walang salapi at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc.

—¡Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!—ang sigaw ng̃ isang nagdaan.

—Pautang̃in ninyo cami ng̃ apat na piso ..., tatlo ... dalawa,—ang ipinamanhic ng̃ lalong bata;—pagdaca'y babayaran namin cayo ng̃ ibayo; pasisimulan na ang soltada.

Muling kinamot ng̃ Lucas ang úlo.

—¡Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigáy sa akin ni Don Crisóstomo at inilalaan sa mg̃a ibig maglingcód sa canyá. Ng̃uni't aking nakikitang cayo'y hindi gaya ng̃ inyóng amá; iyon ang túnay na matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap ng̃ mg̃a laro.

At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.

—¿Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?—ani Bruno. Iisa ang kinauuwian ng̃ mabitay ó mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan nating mg̃a dukha.

—Tunay na ng̃a, ng̃uni't gunitaín mo ang ating capatíd na babáe.

Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan. Tumatahimic na ang mg̃a tínig, at nang̃atira sa guitna ang dalawáng "soltador" (tagá-bitáw) at ang mananari. Sa isáng hudyát ng̃ "sentenciador" (tagahátol) ay inalsán ng̃ mananari ang mg̃a tari ng̃ canicanyang calúban, at cumíkintab ang mg̃a maninipis na mg̃a talím, na pawang nang̃agbabala, maniningning.

Lumapit sa bácod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon ang canilang noo sa cawayan at nang̃agmamasid. Lumapit ang isang lalaki sa canila at sila'y binulung̃an sa taing̃a.

—¡Pare! ¡isang daang piso laban sa sampo, sa puti acó!

Tiningnan siya ni Tarsilo ng̃ patang̃a. Sinicó siyá ni Bruno, at sinagót niyá itó ng̃ isáng úng̃ol.

Tang̃an ng̃ mg̃a soltador ang mg̃a manóc ng̃ isáng anyóng calugód-lugód, at iniing̃atan nilang huwag siláng masugatan. Dakilang catahimican ang naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang mg̃a naroroo'y pawang mg̃a cagulatgulat na mg̃a taotaohang pagkít. Pinaglapit nilá ang dalawang manóc; tinangnan ng̃ isá ang úlo ng̃ canyang manóc at ng̃ tucaín ng̃ calában upang magalit, at bago guinawa naman ng̃ isa sa canyang manóc ang gayon din; dapat magcaroon ng̃ pagcacatulad sa lahat ng̃ pag-aaway, na anó pa't cung anó ang nangyayari sa mg̃a sasabung̃in sa Paris ay cawang̃is din sa mg̃a sasabung̃in dito. Pinapagharap, pagcatapos at pinapagcahig silá, at sa gayong paraa'y nauunawa ng̃ mg̃a caawaawang mg̃a hayop cung sino ang bumunot sa canila ng̃ isang maliit na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang mg̃a puloc, nang̃agtititigan at mg̃a kidlat ng̃ galit ang siyang nang̃agsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na mg̃a mata. Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan silá sa lupa, na nang̃agcacalayo ng̃ caunti, at saca sila linayuan.

Marahang nang̃aglalapit sila. Nang̃aririnig ang yabag ng̃ canilang yapac sa matigas na lúpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi humihing̃a. Ibinababa at itinataas ang úlo, na wari'y nang̃agsusucatan sa ting̃inan, bumubulong ang dalawang sasabung̃in ng̃ marahil pagbabala ó pagpapawalang halagá. Natanawan nila ang maningning na dáhon ng̃ tari, na nagsasabog ng̃ malamig ang nang̃ang̃azul na sinag; nagbibigay sigla sa canila ang pang̃anib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang dalawa, ng̃uni't sa isang hakbang na layo'y nang̃agsihinto, nang̃agtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapang̃alinag ang canilang balahibo. Sa sandaling iyó'y naligo ng̃ dugo ang canilang maliit na útac, sumilang ang lintíc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalím at ang pacpác laban sa pacpác: naiwasan ng̃ isa't isá ng̃ boong catalinuan ang sacsác at walang nanglaglag cung hindi iláng balahibo lámang. Muling nagtitigan na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at iniwawasiwas ang pamatay na tari; ng̃uni't ibinaluctót ng̃ pula ang canyang mg̃a hita at ibinaba ang úlo, caya walang nahampas ang puti cung di ang hang̃in; ng̃uni't pagbaba sa lapag, sa pang̃ing̃ilag na siya'y masacsac sa licód, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong siya ng̃ sacsác ng̃ pula ng̃ boong galit, ng̃uni't marunong magsanggalang ng̃ boong calamigan ng̃ loob: hindi ng̃a walang cabuluháng siyá lubós na kinalulugdan ng̃ caramihang naroroon. Hindi kinaliling̃atan ng̃ lahat ang matamang panonood ng̃ mg̃a nangyayari sa paglalaban, at may mg̃a iláng cahi't hindi sinasadya'y nang̃apapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa ng̃ mg̃a balahibong pula at puti, na pawang natitina ng̃ dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod ng̃ filipino sa mg̃a cautusáng lagda ng̃ Gobierno, ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang mamatay ó cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na ng̃ dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, ng̃uni't hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtikim sa cahulihulihang pagpupumilit, sumalpóc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsác, ipinaco ang canyang tari sa isang pacpac ng̃ pula at napasabit na mg̃a butó; datapuwa't nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan ng̃ dugo, nanglulupaypay, humihing̃al, nang̃agcacacabit, ay hindi nang̃agsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca ng̃ dugo sa tuca, nang̃isay at naghing̃alo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpác at nananatili sa canyáng tabi, ay untiunting ibinaluctót ang mg̃a hita at marahang pumikit.

Ng̃ magcagayo'y inihatol ng̃ sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan ng̃ pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naring̃ig sa boong bayan, mahaba, nagcacaisa ang taas ng̃ tinig at tumagal ng̃ ilang sandali. Cung gayo'y na pagtatanto ng̃ nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi tatagal ang sigaw ng̃ pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mg̃a nación: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang mahabang panahon.

—¿Nakita mo na?—ani Bruno ng̃ boong sama ng̃ loob sa capatid,—cung pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana ng̃ayon tayong sandaang piso; dahil sa iyo'y wala tayo ng̃ayon cahi't isang cuarta.

Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tuming̃in ng̃ pasulyap sa canyang paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.

—Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,—ang idinugtong ni Bruno;—¡binibigyan siya ng̃ salapi, pagcaramiraming salapi!

At ibinibilang ng̃a naman ni Lucas sa camay ng̃ asawa ni Sisa ang mg̃a salaping pilac. Nang̃agpalitan pa ng̃ ilang salitang palihim at bago naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.

—¡Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na hindi nag-aalinlang̃an!—ang buntong hining̃a ni Bruno.

Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip: pinapahid ng̃ mangas ng̃ canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang noo.

—Capatid co,—ani Bruno,—acó'y yayao, cung hindi ca magpapasiya; nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi ng̃a dapat nating sayang̃in ang panahón. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; ¿anó bagá mangyayari? Sa ganyá'y maipanghihiganti natin ang tatay.

Gayon ma'y huminto at muling nagpahid ng̃ pawis.

—¿Anóng dahil at huminto ca?—ang tanóng ni Brunong nayayamot.

—¿Nalalaman mo ba cung anó ang sumusunod na soltada? ¿Carapatdapat ba ang?...

—¡Bakit hindi! ¿hindi mo ba nariring̃ig? Ang búlik ni capitang Basilio ang mapapalaban sa lásak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng̃ "regla" ng̃ sabong ay dápat manalo ang lásak.

—¡Ah, ang lasak! acó ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagáy muna tayo sa matibay na calagayan.

¿Nagpakita ng̃ pagcayamot si Bruno, ng̃uni't sumunód siyá sa canyáng capatíd; tiningnan nitóng magaling ang manóc, siniyasat na magaling, nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong ng̃ ilán, ang culang palad ay nag-aalinlang̃an; nagng̃ing̃itng̃it si Bruno at minamasdan siyáng malaki ang galit.

—Ng̃uni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyán sa tabi ng̃ tahid? ¿hindi mo ba nakikita ang mg̃a paang iyán? ¿anó pa ang ibig mo? ¡Masdan mo ang mg̃a hítang iyán, iladlad mo ang mg̃a pacpác na iyán! At itong baac na caliskis sa ibabaw ng̃ malapad na itó, at saca itóng doble (kambal)?

Hindi siyá nariring̃ig ni Társilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa anyo at calagayan ng̃ hayop; ang calansing ng̃ guinto't pilac ay dumarating hanggang sa canyang mg̃a taing̃a.

—Tingnan namán natin ng̃ayon ang bulík,—ang sabi ng̃ tinig na tila sinasacal.

Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagng̃ang̃alitng̃it ang canyang mg̃a ng̃ipin, ng̃uni't sumusunod din sa capatid niya.

Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang manóc, humihirang ng̃ tári, inihahanda ng̃ mananari ang sutlang mapula, na pinagkitan at macailang hinagod.

Binalot ni Társilo ang háyop ng̃ malungcot at nacalalaguim na titig: tila mandin hindi niya nakikita ang manóc cung di ibang bagay sa hinaharap na panahón. Hinagpós ang noo, at:

—¿Handa na ba icáw?—ang tanóng sa capatid na malagunlong ang tinig.

—¿Acó? ¡mula pa ng̃ una; hindi kinacailang̃ang sila'y akin pang makita!

—Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae....

—¡Aba! ¿Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Crisóstomo? ¿Hindi mo ba nakitang siya'y casama ng̃ Capitan General sa pagpapasial? ¿Anó ang capang̃anibang ating cahihinatnan?

—¿At cung mamatay tayo?

—¿Eh anó iyón? ¿Hindi ba namatay ang ating amá sa capapalo?

—¡Sumasacatuwiran ca!

Hinanap ng̃ magcapatid sa mg̃a pulutóng ng̃ táo si Lúcas.

Pagcakita nilá sa canya'y huminto si Társilo.

—¡Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!—ang biglang sinabi.

—Lumacad ca cung ibig mo, acó'y tátanggap.

—¡Bruno!

Sa cawaláng palad ay lumapit ang isang táo at sa canilá'y nagsabi:

—¿Pupusta ba cayó? Aco'y sa búlik.

Hindi sumagot ang dalawáng magcapatid.

—¡Logro!

—¿Gaano?—ang tanóng ni Bruno.

Binilang ang canyang mg̃a aapating pisong guinto: tinititigan siya ni Brunong hindi humihing̃a.

—¡May dalawang daang piso acó, limampong piso laban sa apat na po!

—¡Hindi!—ani Brunong waláng alinlang̃an; magdagdag pa cayó ...

—¡Magaling! limampo laban sa tatlompo!

—¡Lambalin ninyó cung inyóng ibig!

—¡Magaling! ang búlik ay sa aking pang̃inoon at bago acóng capapanalo; isáng daan laban sa anim na pong piso.

—¡Casunduan! Maghintay cayo't cucuha acó ng̃ salapi.

—Datapuwa't acó ang maghahawac,—anang isá, na hindi totoong nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.

—¡Gayon din sa akin!—ang tugón nito, na umaasa sa catigasan ng̃ canyang camaoo.

At niling̃on ang canyáng capatid at pinagsabihan:

—Yayao acó, cung matitira icáw.

Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't bumulong:

—¡Halá!

Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at ng̃umiti.

—¡Mamà!—ani Tàrsilo.

—¿Ano iyon?

—¿Gaano ba ang ibibigay ninyo?—ang tanong ng̃ dalawa.

—Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng̃ mg̃a iba pa upang matutop ang curatel, bibigyan co ang báwa't isa sa inyo ng̃ tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't lumabas ng̃ magaling ang lahat, tatanggap ng̃ isangdaang piso bawa't isa at cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.

—¡Gayari!—ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.

—¡Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin ng̃ inyong ama! Hali cayo rini, at ng̃ hindi tayo maring̃ig ng̃ mg̃a iyang sa canya'y pumatay—ani Lucas na itinuturo ang mg̃a guardia civil.

Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang ibinibilang sa canila ang salapi:

—Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mg̃a sandata; sa macalawa, pagcagabi, pagmalapit ng̃ ma-á las ocho, pumaroon cayo sa libing̃an at doo'y sasabihin co sa inyo ang canyang mg̃a huling ipag-uutos. May panahon cayong macahanap ng̃ mg̃a casamahan.

Nang̃agpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit ng̃ canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.

Teksto (Baybayin)

---

ᜐᜊᜓᜅᜈ᜔

---

Iba pang pamagat

Latin

• Sa Sabungan
• Ang Sabungan

Baybayin

• ᜐ ᜐᜊᜓᜅᜈ᜔
• ᜀᜅ᜔ ᜐᜊᜓᜅᜈ᜔